Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σχολική κοινότητα στις μέρες μας, είναι τα ολοένα και αυξανόμενα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού.
Του Θοδωρή Διαμαντόπουλου
Τα σχολεία στην Ελλάδα σήμερα δεν είναι ο ιδανικός χώρος για να μορφωθεί και να αναπτύξει με ασφάλεια το δυναμικό του ένα παιδί, με αποτέλεσμα η αντιμετώπιση παρόμοιων φαινομένων να είναι πολύ σημαντική για την πορεία του εκπαιδευτικού έργου.
Τα τελευταία χρόνια, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση βλέπουμε να κερδίζει ολοένα έδαφος η Σχολική Διαμεσολάβηση, μια διαδικασία ειρηνικής επίλυσης συγκρουσιακών ζητημάτων στο πλαίσιο της σχολικής ζωής. Επί της ουσίας, δημιουργείται μια ομάδα σχολικής διαμεσολάβησης, που αποτελείται από μαθητές του σχολείου, στην οποία προστρέχουν τα παιδιά που επιθυμούν να λύσουν τις διαφορές τους ειρηνικά και με διάλογο ώστε να συμβάλλει και αυτή στη διαδικασία της επίλυσης μέσω μίας δομημένης διαδικασίας.
Η κυρία Βίλμα Μενίκη, καθηγήτρια β΄θμιας εκπαίδευσης, επιμορφώτρια στην σχολική διαμεσολάβηση και
πιστοποιημένη επιμορφώτρια ενηλίκων, μας μιλά για τα φαινόμενα του σχολικού εκφοβισμού και του bullying και τον τρόπο με τον οποίο η σχολική διαμεσολάβηση λειτουργεί και μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση αυτών των φαινομένων.
Στη χώρα μας παρατηρούνται τάσεις όξυνσης του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού και του bullying. Πώς εκδηλώνονται τα φαινόμενα αυτά και ποιες είναι οι αιτίες τους;
Εκδηλώνονται με πολλές και διαφορετικές μορφές βίας στο σχολείο, με συμμορίες εκτός σχολείου, με αύξηση της χρήσης ουσιών και πολλά περιστατικά σεξιστικής συμεπριφοράς στο σχολείο. Οι αιτίες είναι πολλές και σε πολλά επίπεδα. Λόγω πανδημίας υπάρχει έξαρση σε περιστατικά άρνησης του κορονοιού και σε παιδιά που αρνούνται να φορούν μάσκα και να τηρούν τα μέτρα προστασίας. Η ανεργία των γονιών τους, η επισφαλής συνθήκη μαθημάτων, η αβέβαιη έκβαση της πανδημίας και της ανελευθερίας τους, η έλλειψη συλλογικών διαδικασιών και δραστηριοτήτων , εντείνει την επιθετική συμπεριφορά και κυρίως απέναντι σε πιο ευάλωτες ομάδες.
Πώς αντιμετωπίζονται στην Ελλάδα αυτά τα φαινόμενα και ποια βήματα θα μπορούσαν να γίνουν προς τη σωστή κατεύθυνση;
Αντιμετωπίζονται πολύ πρόχειρα, χωρίς οργάνωση, χωρίς μεθοδικότητα και χωρίς πρόληψη. Τα μέτρα που θα βελτίωναν την κατάσταση έχουν σχέση με την διαρκή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και των γονέων στην μη βίαιη επικοινωνία και στην επίλυση συγκρούσεων με ειρηνικό τρόπο. Με θεσμοθέτηση μαθήματος για την ισότητα των φύλων, για τον ρατσισμό, για την ομοφοβία και όλες τις μορφές διακρίσεων. Θεσμοθετημένες δράσεις κι εκδηλώσεις στο σχολείο ανά τακτά διαστήματα. Διαρκή επίβλεψη παιδιών από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, συνεργασία με σχετικούς φορείς, ενημέρωση για τους νόμους που διασφαλίζουν την ειρηνική συνύπαρξη, ομαδικές μαθητικές δημιουργικές δράσεις και βιωματικά εργαστήρια για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού.
Ο τρόπος που γίνεται στην Ελλάδα η δημόσια συζήτηση για το bullying και το σχολικό εκφοβισμό, πιστεύετε ότι βοηθά στον εντοπισμό και την αντιμετώπιση του ζητήματος;
Όχι δεν βοηθά επειδή δεν σχεδιάζεται ολοκληρωμένα και ολιστικά. Αποσπασματική προσέγγιση και χωρίς επαναληψιμότητα δεν έχει θετικά αποτελέσματα. Δεν υπάρχει έρευνα από το υπουργείο παιδείας που να εντοπίσει καταρχήν τη διάσταση του προβλήματος καθώς και τις μορφές βίας στα σχολεία.
Τί επίδραση έχει στους μαθητές και στις μαθήτριες το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού;
Πολύ αρνητική επίδραση καθώς παρατηρείται χαμηλή σχολική επίδοση, αντικοινωνική συμπεριφορά με άρνηση συμμετοχής σε σχολικές διαδικασίες, μαθητικός αποκλεισμός από κοινωνικές δραστηριότητες και μία αποσιώπηση της βίας.
Η επιθετικότητα και ο εκφοβισμός εκφράζεται είτε μεμονωμένα είτε από ομάδες μαθητών, μαθητριών που βάζουν στόχο κάποιον ή κάποια που διαφέρει και θεωρούν εύκολο και αδύναμο θύμα. Αυτό έχει ως συνέπεια την απομόνωση του θύματος, την κοινωνική του μοναξιά, το φόβο του και την άρνησή του να συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια και δραστηριότητες του σχολείου. Αυτή η απόσυρσή του από τα κοινά και η εσωτερίκευση του προβλήματός του, σηματοδοτεί σχέσεις εξουσίας μέσα στο σχολείο μεταξύ συνομηλίκων με αρνητικές συνέπειες στη σχολική ευρυθμία.
Τί ακριβώς είναι η σχολική διαμεσολάβηση ομηλίκων και πώς μπορεί να βοηθήσει πρακτικά στην αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού;
Η σχολική διαμεσολάβηση αποτελεί μία μορφή ειρηνικής επίλυσης των συγκρούσεων, η οποία οργανώνεται και εφαρμόζεται εντός του σχολικού πλαισίου, μεταξύ των μαθητριών, μαθητών, ως εναλλακτική πρακτική που αντικαθιστά το πειθαρχικό σύστημα τιμωρίας. Είναι μία δομημένη διαδικασία, η οποία χαρακτηρίζεται από τη σχετική αυτονομία των μαθητριών και μαθητών στην επίλυση των συγκρούσεών τους, την εθελοντική συμμετοχή τόσο των διαμεσολαβητών/τριών όσο και των διαμεσολαβούμενων, την εχεμύθεια, την αμεροληψία, την ενεργητική ακρόαση, την ισότητα ,την εξισορρόπηση δυνάμεων μεταξύ διαφωνούντων, το σεβασμό, την ειλικρίνεια και την αυτοπεποίθηση.
Όλη αυτή η διαδικασία συνδράμει αποτελεσματικά στο να κατανοήσουν οι μαθήτριες και οι μαθητές καταρχήν την έννοια της σύγκρουσης, τις μορφές της βίας και τα κριτήρια μιας ειρηνικής επίλυσης της διαφωνίας. Επιπλέον, είναι αναγκαία η εφαρμογή της επειδή καλλιεργείται ένα πλαίσιο διαλόγου, ενεργής συμμετοχής και κοινωνικής ευθύνης στο σχολείο. Διαμορφώνεται μία σχολική κοινότητα όπου ενθαρρύνονται οι μαθήτριες και οι μαθητές, να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους, να τα εκφράζουν, να διερευνούν τις ανάγκες τους και να διατυπώνουν με σαφήνεια τα αιτήματά τους για μη βίαιες συμπεριφορές. Ενσωματώνονται σε μία βιωματική διαδικασία ενεργητικής μάθησης.
Πώς ωφελεί μαθητές και μαθήτριες και εκπαιδευτικούς που συμμετέχουν στη διαδικασία της σχολική διαμεσολάβησης;
Η αποτελεσματικότητα της σχολικής διαμεσολάβησης αναδεικνύεται από τα εξής θέματα : κατά πόσο ικανοποιούνται τα θύματα και οι δράστες των βίαιων περιστατικών, αν αποφεύγονται οι τιμωρίες, αν επαναλαμβάνονται οι πράξεις αυτές κι αν υπάρχει χρονική διάρκεια στην αποφυγή βίας μεταξύ τους. Επίσης, πολύ σημαντικό είναι να ανακτήσουν την αίσθηση του δικαίου και οι δύο πλευρές και αν το θύμα νιώθει ότι μπορεί να συμμετέχει ενεργά στην διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων και ο δράστης να επανενταχθεί στο σχολικό περιβάλλον. Πολύ σημαντική παράμετρος στην πρακτική της πρόληψης της σχολικής βίας είναι και οι μαθήτριες, μαθητές που παρατηρούν και δεν εμπλέκονται σε φασαρίες. Αυτά τα παιδιά που δεν θα συμμετέχουν στη διαμεσολάβηση από καμία πλευρά, αντιλαμβάνονται το υποστηρικτικό πλαίσιο και γίνονται αυτόπτες μάρτυρες μίας διαδικασίας που δεν εξαιρεί κανέναν και καμία από το να μιλήσει και διεκδικήσει μία δημοκρατική αντιμετώπιση στο σχολείο. Έχει παρατηρηθεί ότι οι διαμεσολαβήτριες/τές επιδεικνύουν μία αντανακλαστική βιωματική προσέγγιση στη βελτίωση των προβλημάτων και για τους άλλους μαθητές και μαθήτριες.
Από τις έρευνες έχει αναδειχθεί ότι οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς, μέσω της πρακτικής της σχολικής διαμεσολάβησης αλλάζουν στάση και αντίληψη ως προς την ικανότητα των παιδιών να επιλύουν συγκρούσεις και βελτιώνονται οι σχέσεις τους μαζί τους. Παρατηρούν στα ίδια παιδιά αισθήματα αυτοεκτίμησης, αυτοελέγχου, υπευθυνότητας και αυτορρύθμισης. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η ενεργός συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, μέσω πολιτιστικών ομάδων, αθλητικών συλλόγων, συλλόγων γονέων και κηδεμόνων, για την παρατήρηση, καταγραφή και ενημέρωση βίαιων συμπεριφορών.
Μπορεί η σχολική διαμεσολάβηση να δώσει λύση σε όλα τα συγκρουσιακά ζητήματα μέσα στο σχολικό περιβάλλον;
Οι παράγοντες που φαίνεται να επιδρούν στην εκδήλωση βίας στα σχολεία είναι ατομικοί και περιβαλλοντικοί και προέρχονται από τρία επίπεδα: το μικρο-επίπεδο, το μεσο-επίπεδο και το μακρο-επίπεδο. Στο πρώτο εντοπίζονται οι παράγοντες όπως τα ατομικά γνωρίσματα των παιδιών (γνωστικές ικανότητες, τρόπος ερμηνείας μίας κατάστασης, πρότυπα, αξίες της οικογένειάς τους). Στο δεύτερο επίπεδο εντοπίζονται το σχολικό εκπαιδευτικό περιβάλλον, η στάση και η αντίληψη των εκπαιδευτικών, παιδιών και γονέων για τη βία, καθώς και οι σχέσεις της σχολικής κοινότητας μεταξύ τους, οι προσδοκίες τους από τις μαθήτριες και τους μαθητές ως προς την εκδήλωση της βίας και της σχολικής συμπεριφοράς. Στο τρίτο επίπεδο, συναντώνται οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος, ευρύτερες κοινωνικές ανισότητες και γενικότερα κοινωνικές πρακτικές και επιρροές που υποστηρίζουν μορφές βίαιης συμπεριφοράς.
Η προσέγγιση μου είναι η ΄΄οικοσυστημική προσέγγιση΄΄ σύμφωνα με την οποία το σχολείο και η σχολική τάξη εκλαμβάνονται ως ΄΄οικοσύστημα΄΄ στο οποίο τα μέρη του αλληλεπιδρούν μέσα από σχέσεις δυναμικής ισορροπίας. Όταν εμφανίζεται κάποιο πρόβλημα ή μία βίαιη συμπεριφορά, αυτό είναι σύμπτωμα μίας κατάστασης η οποία εμφανίζεται μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο και απαιτεί νέες ερμηνείες, επηρεάζοντας και επηρεαζόμενο από τις υπόλοιπες συμπεριφορές και καταστάσεις. Ο στόχος της διαμεσολάβησης είναι ο επαναπροσδιορισμός του τρόπου με τον οποίο εκφραζόμαστε, αλλά και του τρόπου με τον οποίο ακούμε τους άλλους και τις άλλες. Αντί για τις αυτοματοποιημένες αντιδράσεις που χρησιμοποιούμε χωρίς να το καταλαβαίνουμε, οι λέξεις μας πλέον γίνονται συνειδητές, βασιζόμενες επάνω στο τι αντιλαμβανόμαστε, τι αισθανόμαστε και τι έχουμε ανάγκη.
Σε ποιο βαθμό εφαρμόζεται η σχολική διαμεσολάβηση ομηλίκων στην Ελλάδα; Ποια βήματα χρειάζεται να γίνουν ώστε να θεσμοθετηθεί η σχολική διαμεσολάβηση;
Η σχολική διαμεσολάβηση εφαρμόζεται περιστασιακά και σε λίγα σχολεία στην Ελλάδα. Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωριστεί από το υπουργείο παιδείας ως μία σημαντική διαδικασία στην οποία θα επιμορφωθούν όλες κι όλοι οι εκπαιδευτικοί, σαν μία μέθοδο πρόληψης και επίλυσης σχολικών συγκρούσεων.
Επιπλέον, να γίνεται ενημέρωση των συλλόγων γονέων και κηδεμόνων , του σχολικού προσωπικού σε όλους τους τομείς και όλων των τοπικών συλλόγων και οργανισμών.
Επίσης, για να θεσμοθετηθεί χρειάζεται να συγκροτηθεί εθνική επιτροπή Σχολικής Διαμεσολάβησης που θα εκδώσει σχετικά συγγράμματα και σχολικά εγχειρίδια.
Να πραγματοποιηθεί μία εθνική καμπάνια ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και επιμόρφωσης των βασικών αρχών της διαμεσολάβησης.